Te tai ‘akakī
Te ‘irinaki‘ia nei e, ka tukia te pae tai o Aotearoa katoa i te tai ‘akakī. Te kite‘anga i te au ‘akairo ‘akamatakite‘anga, e te rāvenga tau i te rave i te ‘akaora tangata. Kimi‘ia te au rāvenga tau, i mua ake, i te tuātau e tupu ra, e i muri ake, i teta‘i tai ‘akakī
Tei runga i teia kapi
‘Akama‘ara: Me Roa, me kore ra, Me Ririnui, Aere Atu
(Te pāpānu ra te au kupu ‘Me tupu ake teta‘i ngāruerue ‘enua’ na runga i te screen. Inārā na teta‘i ngāruerue‘anga po‘itirere, e ‘akapue‘u ia ratou, e ka pururū ki runga i te ta‘ua.)
Me tupu ake teta‘i ngāruerue ‘enua, ka anoano‘ia koe kia manako. E ngatā āinei i te tū ki runga?
(E tangata teta‘i te tū ra ki te pae i te au kupu e pāpānu ra ‘E ngatā āinei i te tū ki runga?’. Inārā ka ‘akamata te ‘enua i te ngāruerue, e ka pue‘u te au kupu, e ka pururū ki runga i te ta‘ua. Ka ‘akatopa taua tangata ra ki runga i tōna nga rima, e nga turi, ma te tāpoki i tōna upoko ki tōna nga rima.)
Me kore ra, kua tere atu i te ‘okota‘i miniti te roa?
(Ka vai taua tangata ra ki runga i te ta‘ua, e ka kitena atu te au kupu i runga i te screen ‘Me kore ra, kua roa atu i te…’ Ka ‘akatū mai taua tangata ra i tōna upoko ki runga, i te au kupu ‘… Roa atu i te ‘okota‘i miniti e kitena mai ra. Ka toketa‘a mai te au kupu mei runga mai i te screen mei te rima rāi o teta‘i ora.)
(Ka kī te screen i teia ‘ati‘anga, i te tūtū o teta‘i tuā‘ivi, e teta‘i au are. Tei raro te moana i te takere o te tuā‘ivi.)
I reira, me tei te pae tai koe…
(Ka pāpānu teta‘i pine na runga i te ‘are ‘aka‘aka rava atu.)
Neke viviki ki te teitei...
(Ka riro mai te tai ‘akakī, ei ngaru te pākoko ra na runga i te tuā‘ivi. Ka rere te pine ki te take o te tuā‘ivi, kia kore e taeria e te vai.)
… Me kore ra, te mamao rava atu ki uta.
(Ka ngaro atu te moana, e ka topa atu te tuā‘ivi ei ‘enua pāra‘ara‘a, e nga ‘are i runga iāia. Tei runga ake te pine i te ‘are, i te ‘ope kauī. Ka rere atu te pine ki te katau, ma te ‘akaruke atu i te au ‘are ki muri.)
(Ka ngaro atu te pine, ma te ‘akaruke mai i teta‘i tangata te tū ua ra ki runga i te ‘enua.)
‘Auraka e tiaki no teta‘i ‘akamatakite‘anga mana.
‘Aere atu i teia ‘ati‘anga
(Ka kitena atu te au kupu ‘Aere atu i teia ‘ati‘anga’ e ka tukia atu te tangata kia ‘oro raua mei runga i te screen.)
(Tei runga taua tangata ra i te tuā‘ivi i teia ‘ati‘anga, tei ko i tona kōpu tangata.)
I reira koe ka no‘o ei, kia ‘ōronga roa ia atu te tika no te ‘akaruke.
(Ka kitena atu i reira, te tūtū o teta‘i mangamangā rima nui, tei te pae i te kōpu tangata.)
Me Roa, me kore ra, me Ririnui teta‘i ngāruerue ‘enua: Aere Atu
(Ka kitena atu te ‘akairo o te Civil Defence ki runga i te screen. Ka kitena atu te au kupu ‘Roa? Me kore ra, Ririnui ‘Aere Atu na raro, e ka āru‘ia mai e te url www.civildefence.govt.nz)
‘Akama‘ara: Me Roa, me kore ra, Me Ririnui, Aere Atu
Me Roa, me kore ra, me Ririnui teta‘i ngāruerue ‘enua: Aere Atu
Neke viviki ki te teitei vaitata, me kore ra, kia mamao ki uta. ‘Auraka e tiaki no teta‘i ‘akamatakite‘anga mana.
‘Akatopa‘ia te kino ta te tai ‘akakī ka rave
Kimi‘ia to‘ou turanga ‘ēkōkō no runga i te tai ‘akakī. E au māpu ta to‘ou Civil Defence Emergency Management Group, no runga i te ngā‘i te ‘irinaki‘ia ra e ka tukia e te tai ‘akakī, e te arataki‘anga. ‘Akapāpu meitaki, kia kite koe i te ngā‘i ka ‘aere, mei tei te kainga koe, tei te ‘anga‘anga, me kore ra, te ori aere ra.
‘Ākara matatio, i ta‘au insurance i te au mata‘iti tātakita‘i. Ka tauturu te insurance no runga i to‘ou ngutu‘are, e te au ‘apinga i roto, i te ‘akatū iākoe me pue‘u to‘ou ngutu‘are i roto i teta‘i uri‘ia.
Kare tatou e kite e ‘ā‘ea te au ‘akatane‘a‘anga e tupu ei, māri ra, ka rauka ia tatou i te te‘ate‘amamao no te reira. Ko to‘ou kainga teta‘i ngā‘i pu‘apinga rava atu, no te ‘akamata i teia. Kimikimi‘ia te au rāvenga no te ‘akaponuiā‘au‘anga i to‘ou kainga, e te tumu kia putuputu koe i te ‘ākara‘anga meitaki, i ta‘au insurance.
‘Akate‘ate‘amamao i mua ake i teta‘i tai ‘akakī
- Te ‘ākara‘anga meitaki i te au mea ka anoano koe, ma te ma‘ani ta‘okota‘i, i teta‘i parāni.
- ‘Akapāpu kia kite koe i te au ngā‘i te ‘irinaki‘ia ra e, ka tukia e te tai ‘akakī. ‘Akapāpu meitaki, kia kite i te ngā‘i ka ‘aere, koe, mei tei te kainga koe, tei te ‘anga‘anga, me kore ra, tei te ‘ōrote.
- Te mārama‘anga i te au tū ‘akamatakite‘anga tūkētūkē: Te nātura, Te mea mana, e te mea kare i ‘akamana‘ia.
- ‘Āpi‘ipi‘i putuptu‘ia ta‘au hīkoi tai ‘akakī (te ‘aere‘anga ki te ngā‘i ‘akaruru‘anga).
Ma‘ani ta‘okota‘i‘ia teta‘i parāni ki runga i te ‘ātuitui roro uira, ki roto i to‘ou kōpu tangata, no te tuātau manamanatā tupu po‘itirere. Tāmanako‘ia te au ‘apinga ka anoano koe i roto i te au rā tātakita‘i, ma te kimikimi manako, no runga i ta‘au ka rave, me kare te reira e rauka.
E au māpu ta to‘ou Civil Defence Emergency Management Group, no runga i te ngā‘i te ‘irinaki‘ia ra e ka tukia e te tai-‘akakī, e te arataki‘anga. ‘Akapāpu meitaki, kia kite koe i te ngā‘i ka ‘aere, mei tei te kainga koe, tei te ‘anga‘anga, me kore ra, te ori aere ra.
I roto i teta‘i mananatā tupu po‘itirere, ka piritia pa‘a koe ki te kainga, no teta‘i toru rā, me kore ra, ka tere atu. Kua kī takere to‘ou ngutu‘are i te au mea tau no te manamanatā tupu po‘itirere, te tā‘anga‘anga‘ia ra i roto i te au rā tātakita‘i. Kimikimi meitaki i te manako, no runga i te au mea ka anoano koe, ma te ma‘ani i teta‘i parāni, kia pu‘apinga.
Ka ‘akape‘ea i te tuātau tai ‘akakī, me kore ra, me ‘ōronga‘ia teta‘i ‘akamatakite‘anga no te tai ‘akakī
Kia kite koe i te au ‘akamatakite‘anga nātura, ma te rave viviki i te au mea tau
No teta‘i tai ‘akakī i roto i te matakeinanga, te ka tae mai pa‘a i roto i nga miniti, kare e taime no teta‘i ‘akamatakite‘anga mana. E mea pu‘apinga te kite i te au ‘akamatakite‘anga nātura, ma te rave viviki i te au mea tau.
‘Akatopa, Tāpoki, ma te Mou, me te ngaruerue ra te ‘enua. I te ‘akaoti‘anga te ngāruerue‘anga, neke vivki ki te ngā‘i teitei, e te vaitata, me kore ra, kia mamao rava atu ki uta, i va‘o ake i te au ngā‘i tai ‘akakī. Noātu e kare e rauka iākoe i te ‘akaruke i te ngā‘i tai ‘akakī, aere ki te ngā‘i mamao rava atu, me kore ra, ki te ngā‘i teitei rava atu, te ka taeria e koe. E āka pu‘apinga te au mita tātakita‘i.
Me te vaitata ra koe ki ta‘atai, e te kite ra koe i teta‘i ua atu o te au mea e āru mai nei, rave‘ia te au rāvenga tau. ‘Auraka e tiaki no te ‘akamatakite‘anga mana.
- Me te kite ra koe i teta‘i ngāruerue‘anga ‘enua ririnui, te ‘akangatā ra i te tū ki runga, me kore ra, i teta‘i ngāruerue‘anga ‘enua roa, tei tere atu i te ‘okota‘i miniti
- Te kite‘anga i teta‘i ‘akakī‘anga po‘itirere ua, me kore ra, i te ‘akatopa‘anga po‘itirere ua o te tai
- Te rongo‘anga i te turituri ma‘ata, me kore ra, i te turituri taukore mei roto i te tai
‘Akama‘ara: Me Roa, me kore ra, Me Ririnui, Aere Atu
‘Aere na raro, ‘oro, me kore ra, na runga i te pātikara, i te ‘akatopa mai i te ō‘anga ki roto i te manamanatā o te au mea ‘aka‘oro i runga i te mataāra.
‘Apaina ta‘au au ‘ānimara, me kare te reira e tāvarevare iākoe. ‘Auraka e kaimoumou i te tuātau no te kimi‘anga ia ratou, e me kare koe i te kainga, ‘auraka e ‘oki i te tiki ia ratou.
Iākoe e ‘akaruke ra, kape‘ia te au manamanatā tei ‘akatupu‘ia e te ngāruerue ‘enua, pērā tikāi te au niuniu uira tei motumotu/pururū.
‘Auraka e ‘oki, kia tae rava atu te tika a te Civil Defence.
‘Akama‘ara: Me Roa, me kore ra, Me Ririnui, Aere Atu
‘Akama‘ara: Me Roa, me kore ra, Me Ririnui, Aere Atu
‘Akatopa, Tāpoki, ma te Mou kia oti rava te ngāruerue‘anga. Pāruru iā koe ‘uā‘orāi na mua, mei te ngāruerue ‘enua.
I te ‘akaoti‘anga te ngāruerue, neke viviki ki te ngā‘i teitei, e te vaitata, me kore ra, kia mamao rava atu ki uta i va‘o ake i te au ngā‘i tai ‘akakī.
Te au ‘akamatakite‘anga mana
Me te tere mai ra te tai ‘akakī na runga i te moana, mei teta‘i ngā‘i mamao, ka rava ake i reira, te taime no te ‘akamatakite‘anga i te tangata, i te au rāvenga tau i te rave.
Na te Civil Defence e ‘ōronga ana i te au ‘akamatakite‘anga no runga i te tai ‘akakī i roto i Aotearoa.
E tukuna‘ia ana te au ‘akamatakite‘anga tai ‘akaki, ki runga i te kupenga uira a te National Emergency Management Agency.(external link) Ka ‘akakite katoa ia te au ‘akamatakite‘anga tai ‘akakī na runga i te rātiō e te tīvī. Ka tukuna katoa ia pa‘a teta‘i Emergency Mobile Alert, me te ‘irinaki‘ia ra e, ka tupu te vai puke na runga i te ‘enua.
Ka tukuna katoa ‘ia pa‘a te au ‘akamatakite‘anga na roto i te:
- te pu/ove (siren)
- te terepōni
- te rākau koperepere (loud hailer), me kore ra
- teta‘i atu ‘akateretere‘anga ‘oire.
‘Ārāvei atu i to‘ou Civil Defence Emergency Management Group, no teta‘i atu ‘arataki‘anga. Ka rauka ia ratou i te ‘akakite atu i te au tū ‘akamatakite‘anga i roto i to‘ou matakeinanga.
Āru viviki i te au arataki‘anga o teta‘i ua atu ‘akamatakite‘anga a te manamanatā tupu po‘itirere. ‘Auraka e tiaki no teta‘i atu karere, i mua ake ka rave ei koe i te au rāvenga tau.
Te au ‘akamatakite‘anga mana-kore, me kore, a teta‘i ua atu
Ka tae atu pa‘a te au ‘akamatakite‘anga a teta‘i ua atu. Ka tukuna atu pa‘a te au ‘akamatakite‘anga a teta‘i ua atu, mei ko i:
- te ai taeake
- teta‘i atu o te ‘oire tangata
- te nūti o teianei ao, e
- te ‘ātuitui roro uira.
Me ka rauka iākoe i te ‘irinaki i te ‘akamatakite‘anga, tāmanako‘ia te ‘akaruke‘anga ‘Ākara meitkai i te tika‘anga o te ‘akamatakite‘anga me oti iākoe te ‘akaruke‘anga, me kore ra, iākoe e neke ra, me kare te reira e tāmarie iākoe.
Me te vai ra te au ‘akamatakite‘anga mana, irinaki‘ia ta ratou karere na runga‘o i te au ‘akamatakite‘anga a teta‘i ua atu.
Kimi‘ia te Civil Defence Emergency Management (CDEM) Group, no to‘ou ‘oire.
Ka ‘akape‘ea i muri ake i teta‘i ‘Tai ‘akakī
‘Oki ua rāi ki te kainga, me ‘akakite‘ia atu e, e ponuiā‘au no te ‘oki.
‘Akarongo ki te rātio, me kore ra, āru‘ia to‘ou Civil Defence Emergency Management Group na runga i te ‘ātuitui roro uira. Ka ‘ōronga atu ratou i te au ‘akakitekite‘anga, e te au ‘iku‘iku‘anga.
Me i tupu ana teta‘i ngāruerue ‘enua, ‘irinaki atu e, ka tupu ‘aka‘ōu teta‘i atu ngāruerue‘anga. Me ma‘ata atu te ngāruerue‘anga mei te ngāruerue ‘enua, ka ‘akatupu ‘aka‘ōu pa‘a teia i teta‘i atu tai ‘akakī. ‘Akate‘ate‘amamao no te ‘akaruke.
‘Akamamao mei te tai ta‘atai, te au ngā‘i te ‘ārāvei ra te tai i te vai, te au kauvai, no teta‘i 24 ora, i muri ake i teta‘i ua atu tai ‘akakī, me kore ra, i teta‘i ua atu ‘akamatakite‘anga tai ‘akakī. Ka rauka katoa i te au ngaru rikiriki i te ‘akatupu i te tai koko kino.
Kape‘ia te au ngā‘i tei kino i te tai ‘akakī. Ka tāmanamanatā atu pa‘a koe i te aronga kimi rāvenga, e teta‘i atu au rāvenga no te manamanatā tupu po‘itirere, e ko te kino ā‘ea koe, mei te au mea kino o te tai ‘akakī.
Tauturu‘ia teta‘i atu me ka rauka iākoe, ratou tikāi te anoano tauturu ke ra.
Me kua kino to‘ou kainga
- ‘Auraka e rave i teta‘i ua atu ‘anga‘anga te ka tamanamanatā i to‘ou turanga pōnuiā‘au, me kore ra, te ka ‘akakino atu i to‘ou kainga.
- ‘Ārāvei viviki atu i to‘ou kāmupani insurance.
- Me e ngutu‘are tāra‘u to‘ou, ‘ārāvei atu i to‘ou atu, e te kāmupani insurance no te au ‘apinga i roto i te ngutu‘are.
- Nene‘i‘ia teta‘i ua atu ‘apinga tei kino. I tauturu viviki teia i te vāito‘ia‘anga ta‘au au ‘oro‘anga.
Te au rāvenga tauturu
Kiriti‘ia, ma te tu‘atu‘a atu, i teia factsheet no runga i te au mea tau kia rave‘ia, i mua ake, i te tuātau e tupu ra, e i muri ake, i teta‘i tai ‘akakī.
Kiriti‘ia ma te nene‘i atu i teia tūtū ma‘atama‘ata. ‘Anga‘ia ki roto i to‘ou ngutu‘are, teta‘i ngā‘i no te ‘āpi‘i, te ‘anga‘anga, me kore ra, te ‘anga‘anga ‘oire. ‘Ākamā‘ara me Roa, me kore ra, me Ririnui teta‘i ngāruerue‘anga ‘enua, Aere Atu
Tāmou‘ia te turanga vāito‘anga, e te turanga ‘akamatakite‘anga no runga i te ngaru ‘akakī (tsunami). Kua ‘akatupu‘ia teia arataki‘anga no te au Mayor, e te aronga e ‘anga‘anga nei i roto i te kōnitara ‘oire.
Te au tu manamanatā
Ra‘ira‘i ua atu te au manamanatā nātura, i roto i Aotearoa. Kimi‘ia te au rāvenga tau, i mua ake, i te tuātau e tupu ra, e i muri ake, i teta‘i ua atu tu manamanatā tupu po‘itirere.
